میراث فرهنگی و صنایع دستی
از آغاز پیدایش زندگی شهرنشینی نیاز به وسایل و ابزارآلات برای گذران زندگی همواره محسوس بوده است. بشر برای رفع نیازهای اولیه دست به ساخت اشیایی زد که شروعی بود برای آنچه بعدها صنایع دستی نامیده شد. روشن است که هدف این انسانها آفرینش هنری نبود بلکه امرار معاش و ضرورت‌‌های حیات روزمره آنها را وادار به ساخت چنین اشیایی کرده بود. اما بدعتی که این مردم در شناسایی مواد پیرامون خود و چگونگی به‌کارگیری آنها در خلق اشیاء کاربردی و ابزارآلات به کار بـــسته‌اند، همواره بر ارزش کارشان افزوده است.
صنایع دستی که هم می تواند، حالت کارگاهی و هم حالت خانگی داشته باشد، همانند صنایع کوچک قابلیت استقرار در شهر و روستا را دارد، بدون نیاز به فن آوری پیشرفته، بیشتر متکی به تخصصهای بومی و سنتی است و قسمت اعظم مواد اولیه مصرفی آن در داخل کشور قابل تهیه می باشد. افزون بر این، صنایع دستی هر دو ویژگی مصرفی و هنری را داشته، برخوردار از بینش، ذوق، اندیشه و فرهنگ تولید کننده نیز هست و در مجموع آن را یک ((هنر- صنعت)) نامیده اند.
صنایع دستی ایران محملی برای میراث فرهنگی و هنری این مرز و بوم است که ریشه در اعتقادات مذهبی و باورهای قومی و نیز قوه ابتکار و خلاقیت استادکاران ایرانی دارد که تأمین قسمت عمده مواد اولیه مصرفی از منابع داخلی و همانند و شبیه نبودن این فرآورده های تولید به یکدیگر و انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید به وسیله دست و ابزار و وسایل دستی
وخود مصرفی بودن بخش عمده تولید و برآورده ساختن نیازهای داخلی از ویژگیهای صنایع دستی ایران است.
طبقه بندی صنایع دستی ایران
۱-طراحی سنتی و نگارگری ۲- هنرهای مرتبط با فلز۳- رودوزی ها و بافتنی ها ۴- سفالگری و سرامیک سازی
۵- هنرهای مرتبط با چوب ۶- سنگ تراشی و حکاکی روی سنگ ۷ – بافته های داری رنگرزی و چاپ سنتی
۸- حصیر بافی ۹- نساجی سنتی۱۰- صحافی و جلد سازی سنتی ۱۱- فرآورده های پوست و چرم ۱۲- شیشه گری، ۱۳- آثار لاکی و روغنی ۱۴- سایر صنایع دستی
ویژگیهای صنایع دستی از نظر اقتصادی می توان به ۱ -سهولت ایجاد مراکز تولید ۲- بی نیازی به سرمایه های کلان ۳-اشتغال زا بودن این «هنر – صنعت» ۴- وجود ارزش افزوده بالا ۵- جنبه های کاربردی و تزئینی۶-داشتن زمینه ای مناسب برای جلب جهانگرد و صادرات اشاره کرد. همچنین امروزه با گسترش زندگی ماشینی، صنایع دستی میتواند خلاء ناشی از نیاز انسانها به آنچه که توسط دست خلق شده و زیباست و ریشه در سنت ها دارد را برآورده سازد و اینگونه است که نیاز به حضور صنایع دستی به وضوح در زندگی مردم احساس می شود. اما با توجه به کاهش سطح تولید، دشواری فرایند تهیه و سکونت تولیدکنندگان در روستاها و شهرستانهای دور از مرکز، امکان دسترسی مردم به نوع اصیل این دست‌ساختهها آسان به نظر نمیرسد و همین امر باعث کاهش توان اقتصادی هنرمندان شده و مشکلات اجتماعی زیادی را به همراه دارد که از جملهی آن میتوان به روند رو به رشد تخریب جنگلها، مراتع و منابع طبیعی دیگر اشاره کرد. مادامیکه تولیدکنندهی صنایع دستی نتواند محصولات خود را در معرض فروش قرار دهد و با آن گذران زندگی کند، دست به تخریب منابع و طبیعت پیرامون خود زده و این چیزی است که در ۱۰ سال اخیر به وضوح شاهد آن بوده ایم.
سرخوردگی اقتصادی و اجتماعی، زوال و نابودی بسیاری از انواع صنایع دستی در ایران را در پی داشته است. اگر تشکلهای مردم نهاد و سمنها بتوانند گامی در جهت شناساندن این محصولات بردارنــد و از صنایع دستی به عنوان معیشت اصلی برای برخی خانوارها و معیشت مکمل برای برخی دیگر حمایت کنند و برنامههای کلان در این خصوص داشته باشند، نیز زیرساختهای فرهنگی را فراهم آورند تا مردم به استفاده از این محصولات رو بیاورند ، هم زمان چند رویداد فرهنگی اتـــفاق می افتد:
- احیاء صنایع دستی رو به نابودی
- کمک به اقتصاد جوامع روستایی
- اشتغال زایی برای جوانان روستاها و جلوگیری از مهاجرت به شهرها
- کنترل روند رو به رشد حاشیه نشینی
- کمک به تولید محصولات دوست دار طبیعت
- جلوگیری از تخریب و استخراج بی رویه منابع طبیعی
***************************************************
طبیعت‌گردی و گردشگری مسئولانه
با گسترش گردشگری در دهه‌های اخیر و در نتیجه اثرات منفی گردشگری انبوه بر محیط زیست و جوامع باعث شد تا توجه کارشناسان به رویکردهای جایگزین گردشگری (گردشگری مسئولانه و گردشگری پایدار) معطوف شود که متضمن حفاظت از محیط زیست و آسایش و لذت بازدیدکنندگان و همچنین جامعه محلی باشد. گردشگری مسئولانه دارای زیرمجموعه‌هایی نظیر اکوتوریسم، سفرهای داوطلبانه، سفرهای آموزشی است که به نوعی جزء فعالیتهای اکوتوریستی محسوب می‌شوند.
در سال ۲۰۰۲ در شهر کیپ تاون اعلامیه “گردشگری مسئولانه” به عنوان یکی از رویدادهای جنبی اجلاس جهانی توسعه پایدار ریوداژنیرو صادر شد. پس از آن نهاد بین‌المللی گردشگری مسئولانه (World Travel Market) شکل گرفت، نهاد بین‌المللی گردشگری مسئولانه، فعالیتهای گسترده‌ای با هدف تعریف مسئولیت‌های یک گردشگر برای داشتن یک سفر مسئولانه انجام می‌دهد که میتوان به آموزش‌های گسترده، همکاری با اپراتورها و تورهای گردشگری و نهاد غیر انتفاعی اشاره کرد. به دلیل اهمیت گردشگری مسئولانه، روز ششم نوامبر به عنوان روز جهانی گردشگری مسئولانه نام‌گذاری شده است.
گردشگری مسئولانه کاربرد مفهوم توسعه پایدار گردشگری است. بنابراین گردشگری مسئولانه شامل تمامی انواع توسعه گردشگری و فعالیت‌هایی است که ضمن احترام و حفاظت بلند مدت از منابع طبیعی، فرهنگی، اجتماعی به صورت مثبت و عاقلانه انجام می‌شوند. این اقدامات و مشارکت‌ها به سوی توسعه و ظرفیت سازی برای جامعه میزبان و کسانی است که دراین فضا اقامت دارند و مشغول کار و زندگی هستند. در واقع گردشگری مسئولانه رویکرد مدیریت گردشگری است که هدف آن افزایش منافع محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی و کاهش هزینه در مقاصد گردشگری است.
“گردشگری مسئولانه” طبق تعریف ارائه شده در کنفرانس کیپ تاون بدین شرح است: “ایجاد مکانی بهتر برای زندگی مردم و مکانی بهتر برای سفر و بازدید مردم” . گردشگری مسئولانه همانند اکوتوریسم به جامعه محلی توجه خاص دارد.
تفاوت گردشگری مسئولانه با گردشگری پایدار در ارتباط پایدار با مباحث محیط زیست، اقتصادی و اجتماعی است در حالی‌که در گردشگری مسئولانه چنین ارتباطی وجود ندارد. در واقع میتوان گردشگری پایدار را میتوان یک رویکرد و هدف دانست وگردشگری مسئولانه نحوه عمل، میزان پیشرفت و موفقیت این عمل برای رسیدن به پیشرفتی حتی خیلی کوچک است. گردشگری پایدار تلاش میکند تا ضمن ارج گذاشتن بر گردشگر، کمترین تاثیر منفی را بر محیط زیست و فرهنگ محلی بگذارد و درعین حال تلاش می کند با گردشگری مسئولانه، یعنی مدیریت بخش گردشگری، موجب بهبود شرایط زندگی مردم محل شود و نیز محل بهتری برای بازدید گروه‌های بعدی ساخته شود.
اصول گردشگری مسئولانه عبارتند از:
- به حداقل رساندن آثار منفی اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی
- افزایش منافع اقتصادی مردم محلی و تسریع بهبود وضعیت ایشان
- بهبود شرایط کاری و دسترسی به صنعت (گردشگری)
- دخیل کردن مردم محلی در تصمیمات و در مواردی که به زندگی ایشان و فرصت های آن ها مربوط است.
- ایفای نقش مثبت در حفاظت از میراث طبیعی و فرهنگی و تنوع زیستی
- ایجاد تجربه ای لذت بخش از طریق ارتباط با مردم ملی برای گردشگران و ایجاد درک بهتری در خصوص موضوعات فرهنگی ،اجتماعی و زیست محیطی جامعه محلی
- فراهم ساختن امکان دسترسی افرادی با مشکلات جسمی (به خدمات گردشگری)
- افزایش آگاهی فرهنگی و درک متقابل میان گردشگران و جامعه محلی و روحیه اعتماد به نفس و غرور نزد مردم محلی
همانطور که در بالا ذکر شد، از انواع گردشگری مسئولانه میتوان به طبیعت‌گردی مسئولانه یا اکوتوریسم اشاره کرد. اکوتوریسم (Ecotourism) به معنای بوم‌گردشگری، طبیعت‌گردی و یا گردشگری مبتنی بر طبیعت (Nature-based tourism)، هر چه که نامیده شود، مطابق تعریف انجمن بین‌المللی اکوتوریسم (TIES): ” سفری مسئولانه به مناطق طبیعی گفته می‌شود که به حفظ محیط‌زیست و بهبود معیشت مردم محلی کمک میکند”. بنا به تعریف اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) اکوتوریسم عبارت از: “یک سفر و بازدید زیست محیطی مسئولانه از مناطق بکر طبیعی است که به منظور لذت بردن از طبیعت و درک مواهب آن و ویژگیهای فرهنگی مرتبط با آن انجام می‌شود، به طوری که باعث ترویج حفاظت گردد، اثرات منفی بسیار کمی از جانب بازدیدکنندگان بر محیط به جای گذارد و شرایطی را برای اشتغال و بهره‌مندی اقتصادی و اجتماعی مردم محلی (بومی) فراهم کند”.
انجمن جهانی اکوتوریسم در سال ۲۰۱۵ تعریفی جدید و جامع از اکوتوریسم ارائه داد که عبارت است از : “سفری مسئولانه به مناطق طبیعی که ضمن حفاظت از محیط زیست و حفظ رفاه مردم محلی، شامل تفسیر و آموزش نیز باشد” که آموزش هردو گروه کارکنان و مهمانان را نیز در برگیرد.
مارتا هانی یکی از بنیان‌گذاران مرکز اکوتوریسم و توسعه پایدار معتقد است که اکوتوریسم شامل موارد ذیل است:
ـ مسافرت به مناطق طبیعی
ـ کاهش اثرگذاری
ـ ایجاد آگاهی زیست محیطی
ـ منافع مالی مستقیم جهت نگهداری محیط زیست
ـ احترام به فرهنگ بومی
ـ حمایت از حقوق بشر و مهاجرت
ـ ایجاد منافع مالی و توانمندسازی مردم محلی
لذا سه رکن اساسی اکوتوریسم عبارتند از:
الف ـ تشویق و ترغیب گردشگران به بازدید از مناطق خاص و بکر برای ایجاد تجربه زیبایی از سفر
ب‌ـ نگهداری، حفاظت و مرمت محیط زیست از طریق: آموزش‌های حفاظتی، تغییر دیدگاه، توسعه اجتماع محلی
ج ـ تولید اشتغال و کسب و کار محلی
از انواع فعالیتهای اکوتوریستی میتوان به پیاده روی‌های برنامه‌ریزی شده، دامنه‌نوردی، عبور از رودهای خروشان با قایق‌های بادی، سفر به مناطق ییلاقی و میهمان شدن و زندگی در کنار عشایر و ساکنان محلی این مناطق، بازدید از غارهای طبیعی و مطالعه طبیعت گیاهی و جانوری و تماشای پرندگان و حیوانات و… نام برد.
اما از آنجا که گسترش فعّالیت های اکوتوریستی در جامعه میزبان منجر به بروز آثار مثبت و منفی زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی شده است، توجه به نوع دیگری از اکوتوریسم به وجود آمد که نسبت به اکوتوریسم، پایداری بیشتری دارد.
اکوتوریسم پایدار
اکوتوریسم پایدار توریسمی است که از نظر اکولوژیکی پایدار باشد. یعنی به نیازهای فعلی اکوتوریستها پاسخ دهد و به حفظ و بسط فرصتهای اکوتوریستی برای آینده بپردازد و به جای صدمه زدن به اکولوژی، در جهت پایدرای آن تلاش ورزد. در اکوتوریسم پایدار، انگیزه اصلی مسافرت به طبیعت، دیدار از جذابیتهای طبیعی یک منطقه است و اکوتوریست پس از مشاهده جذابیتها، بدون اینکه خللی در آن وارد آورد و به تخریب آنها بپردازد، محل را ترک کرده، امکان استفاده را برای دیگر علاقه مندان باقی می گذارد. به این ترتیب، در عین حال که از فرهنگ، سوابق تاریخی و نمودهای طبیعی منطقه، شناخت حاصل میکند، شأن و جایگاه اکوسیستم را حفظ و در ضمن، فرصتهای اقتصادی و درآمدزایی را برای مردم محلی ایجاد می کند. واقعیتهای موجود حاکی از آن است که متأسفانه تحت عنوان اکوتوریسم، خسارات جبران ناپذیری بر منابع طبیعی وارد آمده است.
تفاوت عمده اکوتوریسم پایدار در این است:
۱- اکوتوریسم پایدار استمرار در منافع بلندمدت مطرح است.
۲- اکوتوریسم پایدار یک رویکرد مدیریتی است که با توجه به هدف‌های ارزشی، اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی با همکاری و همیاری مسئولان، مردم جامعه از طریق وضع قوانین و مقررات مناسب و اعمال موثر آنها به طور مستقیم و غیر مستقیم به حفظ طبیعت انجامد.
۳- در اکوتوریسم پایدار علاوه بر محافظت از محیط زیست و تحقق‌های هدف‌های اجتماعی و اقتصادی به مسائل ارزشی و اخلاقیات نیز توجه می‌شود.
سدلر از اولین افرادی بود که الگوی اکوتوریسم پایدار را در سال ۱۹۹۰ ارائه کرد. وی سه دسته هدف‌های اساسی در الگوی خود اشاره کرده است که در شکل زیر آمده است.
جمله معروف بوم‌گردی (اکوتوریسم):
“ردپا تنها اثری است که از یک بوم‌گرد در طبیعت باقی می‌ماند و عکس تنها چیزیست که از طبیعت خارج میکند”.
————————————————————————————–
حال اگر شما با خواندن مطالب بالا که خیلی مختصر درباره گردشگری پایدار است، علاقمندید تا به ما بپیوندید تنها کافی است یک درخواست عضویت برای ما بفرستید و خیلی سریع در جمع ما باشید.
اهداف این گروه کاری عبارت است از :
۱- پژوهش و اجرای امور مرتبط با توسعه پایدار، سلامت، خانواده سبز، محیط‌زیست و منابع‌طبیعی
۲- توانمندسازی جوامع محلی با تعریف و آموزش کسب و کار متناسب با شرایط محیطی هر جامعه و ایجاد بستر و ساز و کار مناسب جهت عرضه محصولات تولیدی آنان
۳- فرهنگ‌سازی گسترده جهت طبیعت‌گردی مسئولانه پایدار و حفظ تفرجگاه‌ها و مدیریت مناطق طبیعی (جنگلها، کوه‌ها، غارها، دره‌ها، رودها، کویرها، مراتع، و غیره) و برگزاری سفرهای علمی و اردوهای تفریحی آموزشی با هدف دوستی با طبیعت برای تمام سنین جامعه
۴- شناسایی و جذب مخاطبین و دوستداران طبیعت و بهره‌گیری از نیروهای متخصص جهت آموزش، ارائه طرح و برنامه و اجرای صحیح و اصولی آنها و تشکیل بانک اطلاعاتی