بررسی نقش زنان در توسعه پایدار محیط زیست

غزال بجستانی مقدم- دانشجوی دکتری تخصصی منابع طبیعی –جنگلداری

دانشکده  منابع طبیعی و محیط زیست، واحد علوم و تحقیقات

رئیس هیات مدیره انجمن توان افزایان زندگی سبز (اتازیس)

 

اجلاس سازمان ملل در مورد توسـعه و محـیط زیسـت (UNCED) در ریـو دوژانیـرو در سال ۱۹۹۲ اتفاق مهمی برای زنان سراسر جهان بود. زیرا نقش قاطع زنان در دسـتیابی به نوعی متفاوت از توسعه را که به طور اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی پایدار باشد، بازشناسی کرد و سهم اساسی آنان را در مدیریت محیط زیست و توسعه بیشـتر مـورد تأکید قرار دارد، که در آن زنان به عنوان گروه اصلی در توسعه پایدار شناخته شدند ومقررات ویژه ای برای بهبود موقعیت ایشان در نظر گرفته شد. نقش زنان در پیشبرد هر هدف اجتماعی، روشن بوده و محاسبه آن به نفع دستیابی هر چه بهتر و سریعتر به آن هدف است. محققان معتقدند که زنان سرمایۀ بزرگی برای پایداری محیط زیست هستند زنان دارای نقش اساسی در مدیریت محیط زیست و توسعه می باشند و بنابراین مشارکت کامل آنان برای رسیدن به توسعه پایدار امری ضروری است.

زنان ومحیط زیست  باید به هم بپیوندند تا بتوانند نقش مسلط خود را در دنیا ایفا نمایند این نظریه در چند دهه اخیر توانسته حرکتهای فراگیری ر ادر حفاظت از محیط زیست توسط زنان پدید آورد، نظرات مختلف در طی سالیان گذشته،نشان می دهد که طبیعت سرشتی زنانه دارد و زن نسبت به مرد به طبیعت نزدیکتر است. بر طبق این دیدگاه زن مرتبط با طبیعت و تجسم بخش آن است. از لحاظ ساختاری و فیزیولوژیک نیز بین زن و طبیعت تشابه زیادی وجود دارد، از جمله اینکه هر دوامکان زایش دارند و مکانی برای پروراندن انسان هستند. از همین روست که واژه هایی همچون، مادر زمین رایج شده اند. همچنین در این میان کارکردهای فیزیولوژیک زنان از جمله تولیدمثل، غذادادن و پروراندن بچه، تیمارداری و فراهم کردن آسایشِ اهل خانه، خصوصیاتی است که آن هارا به طبیعت بسیار نزدیک می گرداند و مادر همچون طبیعت، محیطی سالم از لحاظ روحی وعاطفی جهت پرورش و زندگی انسان بدون هیچ چشم داشت مادی، فراهم می سازد.

توسعه‌پایدار‌بر سه‌پایه‌:۱- توسعه‌اقتصادی،‌ ۲- توسعه‌اجتماعی  ۳-‌حفاظت‌از‌محیط‌زیست، استوار‌است. ‌مشارکت‌زنان‌در‌امور ‌اجتماعی ‌و ‌برابری ‌حقوق ‌آنهادر ‌جامعه، ‌بخش ‌جدا ناشدنی‌توسعه ‌اجتماعی ‌بوده ‌و‌تأثیرگذاری آنها بر‌حفاظت‌از‌محیط‌زیست ‌نشانگر‌نزدیکی‌و‌هم افزایی‌دو‌مقوله‌است.

جنبش چیپکو (Chipko Movement) در دامنه کوه های هیمالیا در هند شمالی، نمونه مناسبی است از یکی از ابتدایی ترین طرحها از حضور زنانی است،  که دغدغه حفظ محیط زیست در سر داشتند. کشورهایی مانند هند و کنیا از جمله ممالکی هستند که به بهره گیری از مدیریت و توانمندی های بانوان پرداخته اند. در هند «جنبش چیپکو» و در کنیا   «جنبش کمربند سبز»  بر نیرو و دانش زنان عادی به ویژه در روستاها تأکید کرده و پایه کار خود را بر بهره برداری از این نیروها گذارده اند.

کلمه “چیپکو” از یک لغت هندی به معنای «چسبیدن» گرفته شده است. روستاهای فراوانی در هند برای مدت طولانی به جنگل های محلی به عنوان منبعی غنی از غذا، سوخت، علوفه، مواد مورد نیاز، دارو و حتی معنویت وابسته بودند. با این حال، در آغاز دهه ۱۹۷۰، زنان که موقتاً در زمانی که مردان در جستجوی کار روستا را ترک کرده بودند، در روستا تنها گذاشته شده بودند، ناچار شدند که از جنگل های پرقیمت شان در مقابل چوب برهایی که از حمایت دولتی برخوردار بودند، حفاظت کنند. این زنان از روش های مقاومت غیرخشونت بار گاندی استفاده کردند. آنها دست هایشان را به هم دادند، و حلقه هایی انسانی به دور جنگل و درختان ساختند تا از آنها محافظت کنند. در نتیجه چوب برها، وحشت زده میدان را ترک کردند. البته کسب موفقیت برای جنبش چیپکو به سادگی میسر نشد. وقتی چوب برها آغاز به بریدن درخت ها کردند، «آمریتا دوی» یکی از درختان را در آغوش کشید، تا از قطع آن جلوگیری کند. زیرا در آن منطقه رسم بود که هر کودک از طفولیت درختی متعلق به خود داشت که می توانست با آن حرف بزند. چوب بر سعی کرد او را منصرف کند، اما او بسیار مصمم بود. چوب بر او را نادیده گرفته و درخت را قطع کرد. دوی در نتیجه این امر کشته شد. از او در هند با نام «شهید» یاد می شود و یک جایزه محیط زیستی در هند به افتخارش نام گذاری شده است (تصویر-۱).

 تصویر- ۱  جنبش چیپکو ( Chipko Movement)

 این جنبش در نهایت منجر به این شد که دولت هند سیاست های دولتی خود را درباره منابع طبیعی بازنویسی کند و در سیاست های تازه، حساسیت مردم محلی و دغدغه های آنان را درنظر بگیرد. این جنبش در هند و سراسر جهان به عنوان یک نمونه موفق جلوگیری از تخریب جنگل، شناخته می شود..

یک نمونه دیگر از جنبش هایی که نقش زنان در آن بسیار پر رنگ بود ، برنامه ملی درختکاری در کنیا است که جنبش «کمربند سبز» نامیده می شود. این برنامه در سال ۱۹۷۷ توسط وانگاری ماتای برای نجات زنان روستایی کنیا از فقر ابداع شد. زنان کنیایی از فقر، کوچک شدن جنگل ها و کمبود غذا شکایت می کردندو انگاری ماتای متوجه شد که این گرسنگی گسترده، نماینده یک حقیقت دردناک است و آن چیزی نیست جز ناتوانی و از بین رفتن ارزش های سنتی که جامعه را وادار می کرد از منابع طبیعی اش به خوبی محافظت کند. ماتای زنان را تشویق کرد که این روند را تغییر دهند.

وانگاری ماتایی موسس جنبش زیست محیطی کمربند سبز”

انجمن ملی زنان کنیا، بذر و نهال توزیع می کرد و برنامه های محلیِ اجرا و نظارت به راه می انداخت. زنان محلی روزانه ساعت هایی به رایگان برای این طرح کار می کردند و در تمام بخش ها از قبیل جمع آوری بذر، کنترل کیفیت، کاشت، نگهداری از نهال ها و حتی بخش بازاریابی و فروش، فعال بودند. آنها درختان مناسب برای روستاها، مزارع، خانه ها و مدارس را کاشته و از این درختان نگهداری می کردند. در طی این فرآیند، این زن ها تبدیل به درختکاران حرفه ای شدند. این مهارت باغبانی برای آنها افزایش درآمد به همراه داشت، پایگاه اجتماعی شان را افزایش داد، باعث مشارکت آنها در یادگیری و سپس آموزش های محیط زیستی شد و به کار آنها و خانواده هایشان آمد. این جنبش بیش از ۸۰ هزار زن را برانگیخت تا در مقابل زندگی های خودشان احساس مسئولیت کنند و به کار کاشت بیش از ۷ میلیون اصله درخت همت بگمارند. مردها و بچه ها هم کم کم در این برنامه فعال شدند. مهم تر آنکه، کاشت درختان به کنترل فرسایش خاک، حفظ رطوبت خاک، و جلوگیری از توسعه بیابان کمک کرد. جنبش «کمربند سبز» نوعی از اخلاق حمایت و مراقبت از دیگران را بازنمایی می کند که بازنمای مادرانگی، همکاری و دوستی است، ضمن آنکه نشانه دغدغه ای عمیق برای نسل های آینده به شمار می رود. ماتای به سبب فعالیت های دوستدار محیط زیست و صلح سازی خود در سال ۲۰۰۴ برنده جایزه نوبل شد ( تصویر -۲).

تصویر-۲  وانگاری ماتای  موسس جنبش زیست محیطی کمربند سبز، برنده جایزه صلح نوبل در سال۲۰۰۴ در اجلاس زنان رهبر محیط زیست دنیا

 

روند ملی اقدامات برای نقش آفرینی زنان در توسعه پایدار

در دهه های اخیر نقش زنان در حفظ محیط زیست و توسعه پایدار در چارچوب اقدامات ملی نیز پیگیری شده است. این امر را می توان در ارتقای مشارکت زنان در مباحث تحقیقاتی، اجرایی و آموزشی به ویژه در عرصه خاص محیط زیست مشاهده کرد عضویت زنان در هیئت دولت و کمیسیون های ذیربط در سمت های عالی مرتبط با حفاظت عالی برنامه ریزی و توسعه استان و …، حضور زنان در شوراهای شهر و روستا در سراسر کشور، تدوین برنامه توسعه مشارکت های اجتماعی و فرهنگی زنان، راه اندازی مرکز مطالعات و تحقیقات زنان دردانشگاه ها، تهیه بانک اطلاعات زنان پژوهشگر، برگزاری کنگره ها مانند زن، ورزش و محیط زیست، جشنواره ها و همایش ها و غیره. همچنین در سال ۲۰۰۶ یک زن ایرانی به عنوان قهرمان زمین، ملل متحد معرفی شد دکترمعصومه ابتکار به خاطر تلاش های ملی و بین المللی اش برای حفظ محیط زیست طی ۸ سال دوره مسئولیتش در سازمان حفاظت محیط زیست این عنوان را دریافت کرد. همچنین در سال ۲۰۱۴  به دلیل  تعهد، احساس مسئولیت، صراحت لهجه و تلاش برای جلب توجه شهروندان و آگاهی بخشی به افکار عمومی در مورد ضرورت حفظ محیط زیست، جایزه معنوی یک عمر دستاورد بنیاد جهانی انرژی (Energy Globe) به او اهداء شد. ابتکار پس از دریافت این جایزه بانوی محیط زیست جهان لقب گرفت (تصویر-۳).

تصویر -۳ دریافت جایزه بانوی محیط زیست جهان توسط خانم دکتر معصومه ابتکار در بنیاد جهانی انرژی سال ۲۰۱۴

 

همچنین تأسیس سازمان های غیردولتی زیست محیطی زنان یا تشکل های غیردولتی زیست محیطی که مؤسسان و مدیران آنها از زنان فعال بوده اند از سال ۱۳۷۲ روبه رو به افزایش گذاشته، ولی از حدود سال ۱۳۸۵ ، جامعه شاهد رکود در این بخش بوده است.

ازجمله سازمان های غیردولتی زیست محیطی زنان: ۱- راه سبز ۲-کانون محیط بان ۳-طرح سرزمین ۴-انجمن جوانان حافظ زمین ۵-جمعیت زنان مبارز با آلودگی محیط زیست ۶-کانون توسعه پایدار ۷-انجمن زنان ایرانی طرفدار محیط زیست و توسعه پایدار ۸-خانه توریست ایران ۹-دروازه های سبز پارس ۱۰-انجمن دنیای سالم ۱۱-باشگاه آوای خلوت ۱۲-انجمن کوهنوردان و طبیعت گردان ۱۳-دیده بان یادگارهای فرهنگی و طبیعی ایران ۱۴- تشکل حامیان اندیشه سبز

زنان عملاً اقدامات عملـی بیشـتری در جهـت حفاظـت از محـیط زیسـت و استفاده بهینه از منابع انجام می دهند و در زندگی روزانه خود بیشتر از مـردان در جهـت حفظ محیط زیست اقدام میکنند. بنابراین افـزایش حضـور زنـان در رونـدهای تصـمیم سازی زیست محیطی نه تنها آگاهی آنان را نسبت به مسـائل زیسـت محیطـی افـزایش خواهد داد بلکه میتواند با انتقال دانش و تجارب روزانه، آنها را به مشارکت فعالانـه تـر در برنامه های مختلف ترقیب نماید و در کل موفقیت طرحهای حفاظت از محیط زیسـت را افزایش دهد امید است  در تمام  کشورها  از جمله کشورهای  در حال توسعه به ویژه ایران، زنان که عوامل  اصلی انتقال فرهنگ و سواد زیست محیطی به نسل های آینده هستند به جایگاه و نقش مناسب در اداره امور کشور و تصمیم گیریها و  کاهش نابرابریها برسند و جامعه را به سمت هرچه بیشتر تعالی و توسعه پایدار سوق دهند.

 

 

منابع

• Hobgood-OsterLaura (2005) ،Historic and International Evolution, in Encyclopedia of Religion and Nature, Edited by Bron Taylor, London & New York: Continuum.
• PoraneeNatadecha-Sponsel, (2007) in Encyclopedia of environment and society, Sage Publication.
• Peter Davergne, (2009), Historical Dictionary of Environmentalism, Maryland: The Scarecrow Press, Inc.
• J Waren Karen,(1993) in Michael E. Zimmerman, J. Baird Callicott, George Sessions,Karen J. Warren, and John Clark (Eds.), Environmental Philosophy:From Animal Rights to Radical Ecology. Englewood Cliffs, NJ:Prentice-Hall.
• The green Belt Movement, Our History, 2012, http://www.greenbeltmovement.org/who-we-are/our-history
• Woman, Power and Politics, Roots of Peace, WangariMaathai and the Green Belt Movement, 2012, http://www.womeninworldhistory.com/contemporary-04.html
• Save our Woods, Woman, trees and hugging, 2011, http://saveourwoods.co.uk/get-involved/love-trees/women-trees-and-hugging/
• Woman in World History, The Chipko Movement India’s Call to Save Their Forests, 2012,http://www.imow.org/wpp/stories/viewstory?storyid=123

. http://women.gov.ir/

 

*********************************

این مقاله در تابستان ۱۳۹۷ در مجله دانشجویی دو ماهنامه اجتماعی – فرهنگی رستاک متعلق به واحد علوم و تحقیقات دانشگاه ازاد اسلامی به چاپ رسیده است و در سومین جشنواره نشریات دانشجویی کشوری در تاریخ مهر ۱۳۹۷ به عنوان یکی از اثار برگزیده واحد علوم و تحقیقات انتخاب گردیده است.

بجستانی مقدم، غزال (بهار ۱۳۹۷).بررسی نقش زنان در توسعه پایدار محیط زیست .واحد علوم و تحقیقات دانشگاه ازاد اسلامی از صفحه ۱۸ تا ۲۰