جایگاه توسعه پایدار در برنامهریزی شهری
متناسب با فراگیر شدن مفهوم توسعه پایدار و توجه جدی و همه جانبه به آن، رویکردهای موجود در برنامههای توسعه شهری و نیز برنامه ریزی شهری نیز میبایست خود را برای تغییرات جدید آماده و هماهنگ سازند. این امر به ویژه پس از ارائه و تدوین دستور کار ۲۱ و لزوم منطقه ای و محلی نمودن آن حائز اهمیت گشته است.
جهت به کارگیری رویکردهای معطوف به توسعه پایدار در برنامه ریزی شهری نیاز به یک سری اصلاحات در زمینه های مختلف سیاسی و اجتماعی وجود دارد تا بتوان چارچوب های مناسب این امر را تدوین نمود. بر این اساس، برای برنامه ریزی شهری قرن بیست و یکم باید منشوری ارائه شود. در این منشور ابداع یک سیستم کارای برنامه ریزی محیطی در شهر باید مبتنی بر موارد زیر باشد:
- برای حرکت از سیستم برنامه ریزی شهری موجود به یک سیستم برنامه ریزی شهری کارای مطلوب ضروری است موانع قانونی نیل به آن کاهش یابد.
- باید در سیستم برنامه ریزی شهری کیفیت اجتماعی بهینه کالبدی بوجود آید.
- هدف مرکزی یک سیستم برنامه ریزی کارای محیطی باید کاهش وابستگی به خودرو شخصی و اتکاء منطقی به حمل و نقل عمومی باشد.
- هدف مرکزی یک سیستم برنامه ریزی کارای شهری باید کشمکش به جستجوی خلق مکانهای زیبا، سالم و امن برای زندگی باشد.
- هدف مرکزی یک سیستم کارای شهری باید نزدیکی محل کار و زندگی در حومه های باصفا باشد.
- در برنامه ریزی شهری جدید باید تناسب و هماهنگی میان شهرنشینی و نظامهای طبیعی به وجود آید.
- در برنامه ریزی شهری جدید باید به هویت شهری توجه خاص مبذول گردد.
- در برنامه ریزی شهری جدید باید شکل شهری جوابگوی نیازها و رفتارهای متحول جامعه باشد.
- در برنامه ریزی شهری جدید باید ساماندهی و بهسازی بافتها براساس پایداری و ارزشهای فرهنگی صورت پذیرد.
- در برنامه ریزی شهری جدید باید به ضایعات انرژی و مصرف بهینه آن توجه شود.
- در برنامه ریزی شهری جدید به نقش انرژیهای جدید به خصوص انرژیهای خورشیدی و باد توجه اساسی گردد. (زیاری، ۱۳۸۰، صص ۳۸۰-۳۷۹).
با دقت در مطالب عنوان شده مشخص میشود دستیابی به پایداری تا حد بسیار زیادی در ارتباط مستقیم با مسائل زیست محیطی و اکولوژی شهری میباشد که از آغاز از اهمیت بسیاری در مقوله توسعه پایدار برخوردار بوده و اصولاً از یک بستر و خاستگاه مشترک برخوردار بوده اند. این موضوعی است که در مفهوم شهر اکولوژیکی (Eco-(City نمود مییابد.
– راهبردهای توسعه شهری پایدار
راهبردهای تحقق توسعه شهری پایدار بنا به مقیاس برنامه ریزی متفاوت است و معمولاً در سه سطح بین المللی، ملی و محلی تقسیم بندی میگردد. بر این اساس، به راهبردهای فوق در مقیاس ملی میپردازیم:
- راهبردهای توسعه شهری پایدار در مقیاس ملی
“در مقیاس ملی، توسعه پایدار کلان شهرها و شهرهای بزرگ عمده ترین محور بحث هاست که معمولاً با توجه به شرایط هر منطقه و متناسب با نیازهای آن این راهبردها متفاوت است. اما یک سری موارد مشترک وجود دارد که تقریباً در بین همه جوامع مشترک است.
- حفاظت از منابع تجدیدنشونده
- تدوین سیاستهای کاربری زمین که موجبات افزایش تراکم و بالطبع حفاظت از زمین را باعث میشوند.
- برقراری سیستمهای حمل و نقل عمومی کارا، جامع، مؤثر و انبوه در جهت کاهش استفاده از وسایل نقلیه شخصی
- تدوین نظریاتی به منظور کنترل ترافیک در جهت کاهش مصرف مواد سوختی فسیلی
- حفاظت از مناطق ساحلی
- تعریف و ایجاد مناطق حفاظت شده طبیعی
- جایگزینی منابع تجدیدشونده
- ترمیم منابع: برای مثال ایجاد پارکهای وسیع شهری
- بازیافت از منابع مصرفی: باید فراتر از بازیافت زباله ها باشد.
- کنترل زباله ها و فاضلاب از نظر بهداشتی
- مدیریت ضایعات غیرقابل بازیافت
- توزیع منابع، بین مناطق شهری و روستایی و بین گروههای درآمدی مختلف
– شهر اکولوژیکی (Eco-City)
– مفهوم شهر اکولوژیکی
“غلبه دیدگاههای زیست محیطی در ادبیات مربوط به توسعه پایدار، مفهوم شهر اکولوژیک یا بوم شهر را در مبحثی نظیر برنامه ریزی شهری، توسعه اقتصادی و عدالت اجتماعی وارد کرده و در ادبیات مربوطه به عنوان مبنای نظری تمامی مفاهیم مطرح در قسمت های قبل آورده شده است. گرچه شهر اکولوژیک مفهوم نسبتاً جدیدی است لیکن بنیان آن بر مفاهیمی است که پیشینه طولانی دارد. رادنی.ر.وایت (Rodney.R.white) شهر اکولوژیک را بعنوان «شهری که استانداردهای قابل قبول زندگی را برای ساکنان آن بدون از بین بردن اکوسیستم و چرخه های بیوشیمیایی وابسته به آن فراهم میآورد» توصیف مینماید. او معتقد است این بادوام ترین سکونتگاهی است که انسان میتواند بسازد. این تعریف در مقایسه با شهر پایدار کمتر متعادل به نظر میرسد. در صورتی که پایداری را با تعریفی که در اینجا ارائه شده بدانیم که نه تنها بر روی محیط زیست بلکه در یک نگاه وسیعتر بر روی مفاهیم اقتصادی و اجتماعی توجه دارد.
“مفهوم شهر اکولوژیک رعایت ملاحظات زیست محیطی در توسعه و ادامه حیات شهر است، به نحوی که محدودیتهای اجتماعی در برابر انسان متناسب آن چه طبیعت ایجاد نموده باشد. در شهر اکولوژیک بدون تخریب طبیعت زندگی معنی دارد؛ لذا شهر برای لذت شهرنشینان مورد بهره برداری قرار میگیرد.
همانطور که از تعاریف فوق مشخص است مفهوم شهر اکولوژیک یا بوم شهر نزدیکی بسیار زیادی با مفهوم توسعه پایدار شهری دارد و تأکید عمده آن برروی مسایل زیست محیطی متمرکز گشته است. این تأکید عنوان شده درخصوص عدم تخریب محیط زیست شهری اهمیت بسیار زیادی پیدا مینماید. هرچند که همواره اینگونه نیست و در بعضی از تعاریف مفهوم شهر اکولوژیکی به شهر پایدار بسیار نزدیک میشود.
رودیگرویتیگ (Rudiger wittig) شهر اکولوژیک را بوسیله بیان خصوصیات یک شهر (تراکم ساختمان زیاد، آلودگی محیطی زیاد، سطح بالای تجارت و معاملات اقتصادی، تمرکز صنایع مختلف و نظایر آن) ارائه میدهد. در این تعریف شهر اکولوژیک شهری است که این اختلاف را کاهش داده که نتیجه آن کاهش جاپای بوم شناسی خواهد بود. ویتیگ (Wittig) همچنین اشاره میکند که شهر اکولوژیک بسیار تحت تأثیر مسائل اجتماعی- اقتصادی و شرایط آنها بوده و بنابراین مفاهیم مرتبط با پایداری در این تعریف اثرگذار میباشد. بنابرآنچه ویتیگ بیان میدارد تنها شهرهایی که اقدام به ایجاد یک دیدگاه مشترک برای توسعه پایدار بوسیله مشارکت تعداد زیادی از ذینفع ها نموده اند میتوانند «پایدار» خوانده شوند. نیازهای اکولوژیکی زمانی که با شرایط اجتماعی- اقتصادی ترکیب شوند، آن چیزی که آن را شهر اکولوژیک میخوانیم، شکل میدهند.
– اصول شهرهای اکولوژیکی
“اکولوژی شهری با بیش از ۲۰ سال سابقه بیان میدارد که رسالتش خلق شهرهای اکولوژیکی است که از ۱۰ اصل ذیل پیروی میکنند:
- بازنگری اولویتهای کاربری اراضی به منظور ایجاد جوامع فشرده، متنوع و سبز، سالم با کاربریهای مختلط حیاتی نزدیک گرههای ارتباطی و سایر تسهیلات حمل و نقل
- بازنگری اولویتهای حمل و نقل جهت توجه به پیاده روی، دوچرخه سواری وسایل حمل و نقل عمومی به جای خودروهای شخصی و تأکید بر دسترسی نزدیک
- احیای محیط های شهری صدمه دیده به خصوص خورها، خطوط ساحلی، کوهستانها و مردابها
- ایجاد مسکن مناسب، ارزان، امن، راحت و از نظر نژادی اقتصادی مختلط
- بارور ساختن عدالت اجتماعی و ایجاد فرصتهای بهتر برای زنان، افراد رنگین پوست و ناتوان
- حمایت از کشاورزی محلی، طرحهای ایجاد فضای سبز شهری و باغشهرها
- ترویج بازیافت، فناوریهای مناسب و جدید و حفاظت از منابع و همزمان کاهش آلودگی و پسماندهای خطرناک
- همکاری با شرکتهای تجاری جهت حمایت از فعالیتهای اقتصادی با ملاحظات اکولوژیکی و همزمان با عدم تشویق آلودگی و پسماندها و استفاده و تولید مواد خطرناک
- ترویج ساده زیستی داوطلبانه و تفبیح مصرف بی اندازه کالاهای مادی
- بالابردن آگاهیهای زیست محیطی از طریق آموزش فعالان و طرحهای آموزشی که آگاهی عموم را درباره مباحث پایداری اکولوژیک افزایش میدهند.
– برنامهریزی شهر اکولوژیک
با توجه به آنچه بیان شد مشخص میگردد به منظور برنامهریزی یک شهر اکولوژیک میبایست با لحاظ نمودن ارتباط مسائل مرتبط با برنامه اکولوژیکی با مسائل مرتبط با توسعه شهری نسبت به این امر اقدام نمود. “در حال حاضر هیچ تعریف معمول و مشترکی برای برنامهریزی اکولوژیکی وجود ندارد. مفهوم آن به معنی برنامهریزی جامع و منسجم برای ایجاد ارتباط میان توسعه منطقهای، رشد اقتصادی، نوآوری تکنولوژیکی و حفاظت زیست محیطی است. دیوید مریک معتقد است برنامهریزی بوم شهر (شهر اکولوژیک) در مقایسه با برنامههای دیگر طیف وسیعتری از موضوعات را در برمیگیرد و برنامهریزان بوم شهر مجبور خواهند بود که روابط بین محیط زیست و سیستمهای انرژی، مدیریت حوزه آبریز، اکولوژی صنعتی شهری و فعالیتهای کشاورزی اطراف شهر را نیز مورد بررسی قرار دهند.
“در واقع شهر اکولوژیک مبتنی بر طراحی اکولوژیک یعنی ادغام فرآیندهای زنده و کاهش آثار تخریب زیست محیطی قرار دارد. این الگو به سلامت، زیبایی، آسایش، امنیت، عوارض فرهنگی و سنتها در توسعه فشرده و متنوع احترام خاصی قائل است. سه عنصر مهم اکولوژیکی، مردم، اقتصاد و محیط باید زبان طراحی شهری جدید در قرن بیست و یکم باشد. طراحی اکولوژیکی با مفهوم پایداری باید همخوان باشد. براین اساس نوع طراحی باید از اصول زیر تشکیل شده باشد:
- محلی بودن راه حل ها
- توجه به جنبه های اکولوژیکی در طراحی
- طراحی با طبیعت و حداقل دخالت در طبیعت
- طراحی با مردم
- مرئی کردن طبیعت
- الهام از هندسه طبیعت
- حداقل به عنوان یک نظام بسته
- تعادل بهینه بین جمعیت و منابع
- کاهش حداقل توسعه افقی
- حفظ سنتهای فرهنگی
نمونههای تجارب جهانی شهرهای اکولوژیکی (Eco-Cities)
امروزه تجربه شهر اکولوژیک به عنوان یک مفهوم نوآورانه و پیشرو مورد توجه بسیاری از شهرها در سطح بینالمللی واقع شده است. “تعدادی از شهرها در دنیا وجود دارند که شروع به مقابله با طیف گستردهای از مسائل اکولوژیکی کردند؛ هر یک از این شهرها اکنون میتوانند به عنوان الگووارهای مناسب برای کشورهایی که در صدد پایداری در شهرهای ساحلیشان میباشند، قرار گیرند … رمز موفقیت کوریتیبا استفاده از نیروی عظیم مردم در جداسازی مواد قابل بازیافت، آموزش زیست محیطی مردم، افزایش مسیرهای اتوبوسرانی، توسعه فشرده شهر و ایجاد فضای باز تفریحی است که در توسعه شهر به کار گرفته میشود. شهر ونکوور در کانادا نیز از طریق توسعه متوازن با تراکم بالا، نزدیکی محل کار به محل زندگی، کاهش استفاده از اتومبیل شخصی، کاهش دادن سرمایهگذاری با تراکم بالا، نزدیکی محل کار به محل زندگی، کاهش استفاده از اتومبیل شخصی، کاهش دادن سرمایهگذاری چشمگیر برای احداث راهها، پلها بخش زیادی از تبدیل شدن به یک بوم شهر (شهر اکولوژیکی) طی کرده است.
“چین و هند در حال حاضر در زمینه توسعه شهرهای اکولوژیکی در آسیا پیشرو هستند که این امر با پروژههای بینالمللی مانند شهر اکولوژیکی تیانجین بینهای (Tianjin Binhai) و چهارشهر اکولوژیکی برنامهریزی شده در محور صنعتی دهلی- بمبئی، در امارات متحده عربی، مصدر (Masdar) به عنوان شهر بدون کربن در حال توسعه میباشد که در خاورمیانه و فراتر از آن مشابه ندارد. شبیه سازی شهرهای اکولوژیکی در کنیا به عنوان یک مدل برای شهرهای پایدار در آفریقا ارائه شده است. همچنین شهرهای وکفو (Vaxjo) در سوئد، فرایبورگ در آلمان و سنت داود (st Davids) در بریتانیا در حال رقابت برای تبدیل به سبزترین شهر اروپا هستند” (Joss, Tomozeiu, 2011, P.1) از جمله نظام برنامهریزیهای توسعه مبتنی بر مفهوم شهر اکولوژیکی نظام برنامهریزی در شهرهای چین میباشد که بسیار رواج و گسترش یافته است. با توجه به تحقیقات صورت گرفته عمده اسناد در دسترس در کشورهای چین و هند و مالزی و کره جنوبی می باشد که آن نیز شامل اطلاعات موجود در وب سایت شهرهایی بوده که در آنها رویکرد بوم شهر (شهر اکولوژِیکی) در تهیه طرحهای توسعه شهری مورد توجه قرار گرفته است.
با عنایت به آنچه بیان شد مهمترین معیارهای برنامهریزی شهرهای اکولوژیکی به شرح جدول زیر جمعبندی میشوند:
| – جمع بندی از معیارهای برنامهریزی شهرهای اکولوژیکی |
| · توجه به فعالیتهای سازگار با محیط زیست به ویژه صنایع با تکنولوژی بالا (high tech)
· تغییر رشد شهر از خطی به متراکم · استفاده از فضاهای باز و سبز وسیع · توجه به انرژیهای پاک · توجه به اختلاط کاربریها (mixed Landuse) · توجه به مشارکت مردمی · توجه به عدالت اجتماعی · تأمین مسکن مناسب · طراحی پیاده محور به ویژه در سطح هستهها و محلههای شهری · محدود نمودن توسعه شهر از طریق کمربندهای سبز |
از آنچه در خصوص تجارب جهانی معطوف به توسعه پایدار و شهرهای اکولوژیکی بیان گشت مشخص میشود هرچند مفاهیم مرتبط با شهرهای پایدار و اکولوژیک به دهه ۱۹۷۰ میلادی باز میگردد لیکن تا تحقق کامل آن در جهان راه درازی درپیش است. در این میان برخی از کشورها در نقاط مختلف جهان شروع به بکارگیری مفاهیم فوق در جهت بسط پایداری نمودهاند که اسامی آنها بیان گشت، به ویژه در قاره آسیا کشور چین از تجارب زیادی در این خصوص برخوردار است. با به کارگیری این مفاهیم زمینه برای زندگی بهتر و توسعه متناسب با شرایط زیست محیطی فراهم میآید. در کشورهای منطقه اطراف ایران خاورمیانه نیز توجه به مفاهیم پایداری در حال گسترش است که شهر مصدر در امارات متحده عربی از بهترین نمونههای آن به شمار میرود. با عنایت به آن چه بیان شد به نظر میرسد زمینه مساعدی در جهت بهرهگیری از مفاهیم پایداری و شهر اکولوژیکی در نظام برنامهریزی و توسعه شهری حداقل از حیث تجارب جهانی موفق وجود داشته باشد. در این خصوص ضروری است با مرور اصول و اهداف شهرهای پایدار و اکولوژیک بازنگری اساسی در روشهای تهیه طرح و برنامه پدید آید و به ویژه به شهر در مقیاس منطقه خود نگریسته شود و ارتباطات چندسویه آن با محیط اطراف در نظر گرفته شود. همچنین سایر اهداف مرتبط نظیر استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر و یا کاهش استفاده از اتومبیل و بهرهگیری از انرژیهای پاک قابل دسترسی باشد. این موضوعی است که در جمعبندی صورت گرفته از قسمت مبانی نظری با شرح بیشتری مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
مسلما یافتن پاسخ و حرکت به سمت شهرسازی پایدار، حجم بزرگی از همکاری‌های تمام رشته‌ها را نیاز دارد. علاقه و تخصص و همراهی شما، ما را با هم همراه کرده تا برای ایران بزرگ و سبز، گام‌های اساسی و پایدار برداریم.
شما می‌توانید با هر گونه ایده‌ی سبزی که در ذهن دارید به مجموعه ما بپیوندید و با قابلیت‌های این سمن، ایده‌های شهرسازی پایدار خود را به پیش ببریم. یا در پروژههای ما مشارکت کنید! پس سبز باشید! پس به ما بپیوندید!